Orgels / Haarlem / Janskerk (voormalig)
Jansstraat, Haarlem

Kerk

De Janskerk in Haarlem en het van oorsprong eraan grenzende klooster werd in 1310 gebouwd en in 1318 in gebruik genomen. Hiermee is de Janskerk het oudste kerkgebouw van de stad. Hier was de Haarlemse zetel van de Commanderij van Sint Jan van Jeruzalem gevestigd, totdat het klooster in de 17e eeuw werd afgebroken.
In 1583 werd de kerk door de Hervormden in gebruik genomen, die er diensten hielden tot 1931. In de 20e eeuw werd merkbaar dat veel bewoners het centrum uittrokken: in deze tijd werd de Oosterkerk in gebruikgenomen. Vier kerken in het centrum (Bakernesserkerk, Grote- of Sint Bavokerk, de Janskerk en de Nieuwe Kerk) bleek teveel voor de Hervormde Gemeente en de Janskerk werd dan ook gesloten. Na diverse jaren leegstand werd de kerk in gebruik genomen door het stadsarchief, na fusie Archiefdienst voor Kennemerland en sinds enkele jaren Noord-Hollands Archief, geheten.

Eerste twee orgels
De Janskerk in Haarlem, die in 1318 werd voltooid, werd al in de 14^e of 15^e eeuw voorzien van een orgel. Vermoedelijk hing dit instrument aan de noordelijke muur in een van de westelijke traveën. Er zijn maar enkele vermeldingen in het archief terug te vinden als: "Id. 1571 betaelt den orgelist VIIJ £".
In juni 1565 werd een klein positief gekocht dat werd versteld. Hiermee wordt bedoeld dat het klavier werd afgesteld. In augustus 1567 werd dit instrument verset – verplaatst? Het grote orgel werd hierbij gestemd, de frontpijpen werden vertind en de blaasbalg van nieuw leer voorzien. Het instrument had met linnen bespannen luiken, om het tegen weersinvloeden te beschermen. Dit linnen werd door timmerman Cornelis Pieterszen vernieuwd en beschilderd. Een maand later werden drie gedraaide kopjes aan het orgelmeubel toegevoegd. In april 1568 werden opnieuw werkzaamheden uitgevoerd aan beide orgels, waarbij de windlade van het kleine positief en de calcant van het hoofdwerk werden gerepareerd.

Derde orgel
In augustus 1568 werd uit Friesland voor 36 pond een positief gekocht, dat vermoedelijk een van de twee aanwezige orgels verving. In april 1571 en juli 1571 werd het orgel gerepareerd, de tweede keer door een orgelmaker uit Utrecht.
Of deze orgels in de roerige 16^e eeuw bewaard zijn gebleven, is niet meer na te gaan. Het is niet onwaarschijnlijk dat zij bewaard zijn gebleven toen de kerk werd overgedragen aan de Hervormden. Echter, historicus Jacobus Koning meldt in Tafereel der stad Haarlem dat er in 1807-1808 geen orgel aanwezig is.

Vierde orgel
 
Het Meyer-orgel uit de Janskerk in Haarlem, sinds        Het schijnfront van Gabry, vervaardigt bij plaatsing in
1883 in de Hervormde Kerk te Oldeholtepade en           1840 in de Janskerk in Haarlem.  © M. van 't Einde
sinds 1998 op de begane grond. © M. van 't Einde    

In 1844 werd een orgel in de Janskerk geplaatst dat in 1800 door Hendrik Meyer was gebouwd als groot tweeklaviers kabinetorgel voor een particulier in Edam. Enkele jaren daarvoor, in 1794 bouwde Meyer een orgel voor de Katholieke Schuilkerk Ons Lieve Heer op Solder in Amsterdam.
Het Meyer-orgel werd in 1844 vanuit Edam door orgelbouwer Gabry overgeplaatst naar de Janskerk in Haarlem waarbij het werd voorzien van een loos front van zeer allerdaagschen vorm, versierd was met drie beeldjes: een harpspeler die werd geflankeerd door twee bazuinblazers  Volgens geschiedschrijver Allan was het een orgel dat weinig te betekenen had. Het instrument werd op 17 juni 1844 ingewijd door ds. Conrad Hacke. Ferdinand Suchtelen, tevoren organist in de Remonstrantse Kerk en Waalse Kerk en leerling van J.G. Bastiaans, de organist van de Grote- of St. Bavokerk was een van de organisten op het orgel, evenals Nico H. Andriessen, vader van onder andere beeldhouwer Nicolaas C. Andriessen.
In 1883 werd het Bätz-Friedrichs-orgel uit de Doopsgezinde Kerk te Haarlem in de Janskerk geplaatst. Het Meyer-orgel werd door Willem Hardorff in de Hervormde Kerk van het Friese Odelholptade geplaatst. Hier nam het de plaats in van een ouder kabinetorgel wat eveneens was voorzien van een schijnfront dat in de Kerkelijke Courant van 30 juni 1883 door J.F. Kruse te koop werd aangeboden. Het is niet duidelijk wanneer het Meyer-orgel werd voorzien van een aangehangen pedaal.
Het orgel werd in 1973 volledig gerestaureerd door de firma Bakker & Timmenga te Leeuwarden waarbij een nieuwe Dulciaan 8' werd gereconstrueerd. Klaas Bolt trad hierbij op als adviseur. Het loze front van Gabry werd gehandhaafd tot het orgel in 1998 opnieuw werd gereviseerd en beneden in de kerk werd geplaatst. Het front van Gabry bleef op de gaanderij.

Vijfde orgel

Het Bätz-Friederichs-orgel uit de Doopsgezinde Kerk in de Janskerk te Haarlem. Begin 20e eeuw.    De Janskerk in 2010, studiezaal van het Noord-Hollands Archief.
© Van Commanderij van Sint Jan tot Noord-Hollands Archief

In 1883 werd het Meyer-orgel vervangen door het Bätz-Friederichs-orgel uit de Doopsgezinde Kerk te Haarlem. De Janskerk werd in 1931 gesloten waarna het orgel  drie jaar niet is gebruikt. Bij verkoop van de kerk werd het instrument gedemonteerd en gedeelten tijdelijk in de Grote- of Sint Bavokerk en de Bakernesserkerk opgeslagen. In 1934 is het door de firma Gebroeders Spanjaard te Amsterdam overgeplaatst naar de Bakernesserkerk, enkele honderden meters verderop. Vanaf 2000 staat het in de Hervormde Kerk in Oostvoorne. Hier kunt u de uitgebreide geschiedenis van dit instrument lezen.
In de Janskerk in Haarlem is het Noord-Hollands Archief gevestigd, het Regionaal Historisch Centrum voor Haarlem en omstreken.

Terug naar boven