Orgels / Haarlem / Waalse Kerk/Église Wallone
Begijnhof, Haarlem

Kerk


Het Haarlemse Begijnhof dateert uit 1262. Pastoor Arent van Sasseheim schonk zijn huis, erf en boomgaard aan de gemeenschap van Begijnen in Haarlem. Hier werden circa vijftig woningen, vijf gemeenschappelijke woningen, een kerk, een bakhuis, een slachthuis en poorthuis. Dit onderkomen voor de gemeenschap van vrouwen die een religieus en kuis leven leidden, ging bij een grote standsbrand in 1576 in vlammen op. Eén huis is bewaard gebleven.
De Begijnenkerk werd rond 1350 gebouwd en is daarmee na de Janskerk uit 1318 de oudste kerk van Haarlem. Deze kerk kreeg aan de westzijde een toren. Het koorgedeelte dateert waarschijnlijk uit de tweede helft van de 15^e eeuw. De sacristie aan de noordzijde van de kerk kreeg een bijzonder houten hanggewelf.
Op 2 juni 1505 werd door Adrianus van Appeltern, bisschop uit Utrecht het beeldje van Maria van Haarlem ingewijd. Jaarlijks werd een rondgang met dit beeld door de stad gemaakt en dit beeld is als enige Maria van Haarlembeeld in de stad bewaard gebleven.
De kerk heeft de brand in 1776 overleefd. Twee jaar later kwam echter een grote ommekeer in het leven van de Begijnen: op 29 mei 1578 vielen tijdens het middaggebed – de noon – soldaten de St. Bavo op de Groote Markt binnen en sloegen in op de gelovigen. Mensen werden onder de voet gelopen, een priester werd neergeschoten en kerkgangers beroofd. Hierna volgde een beeldenstorm die grote schade veroorzaakte. De bisschop wist de stad te ontvluchten. Deze Haarlemse Noon was het begin van de Reformatie waarbij de Begijnenkerk door de Staten van Holland werd gecofisqueerd en aan Haarlem geschonken. Dit was bedoeld als compensatie voor de schade van het Spaanse beleg in de periode 1572-1573. De koorkerk werd toegewezen aan de Franstalige protestanten die daar vanaf 1586 hun diensten hielden in hun eigen taal.
Opmerkelijk is dat juist in de buurt van de voormalige Begijnen thans de raamprostitutie van Haarlem te vinden is. Het verhaal gaat echter dat na de Reformatie veel nonnen voor de prostitutie kozen, omdat dit de enige manier was om in leven te blijven. Ook is een mogelijke verklaring dat het Begijnhof bewust werd ‘onteerd’ door er een prostitutiegebied van te maken.
De Franstalige of Waalse Gemeente groeide in de 17^e eeuw sterk toen de vervolging van de Franse protestanten sterk toenam. Met het intrekken van het Edict van Nantes ontnam de Franse Zonnekoning Lodewijk XIV in 1685 de protestanten hun laatste restje geloofsvrijheid. De Hugenoten vluchtten naar Nederland, waarbij zich ongeveer 1500 tot 2.000 Franse in Haarlem vestigden. Rond 1690 waren er in Haarlem zeven Franstalige predikanten.
Oorspronkelijk was het een kerk met bovenzaal, maar mogelijk al voor 1730 is het middenschip verbouwd tot kosterswoning. In dit jaar werd namelijk een bescheiden orgel in de kerk geplaatst. De gemeente werd in deze tijd ook snel kleiner, doordat het nageslacht van de Hugenoten Nederlands leerden en zich aansloten bij Nederlandstalige Kerken. De Waalse Gemeente bleef bestaan als een kleine kerk voor de elite die die Franse taal en cultuur in stand wilde houden. Eveneens in de 18^e eeuw zijn de vensters van het koorgedeelte van de kerk vervangen door nieuwe exemplaren.
In 1921 is de kerk gerestaureerd door J.P. Antonietti en in 1931 volgde weer een restauratie. Hierbij werden de oorspronkelijke achterschotten van de banken hersteld evenals de ingangspartij.
In de periode 1955-1961 heeft de kerk haar laatste restauratie ondergaan. Hierbij zijn de noord- en zuidgevel hersteld. Daarnaast is de zaal onder het orgel gewijzigd. In het koor zijn diverse jaren geleden waardevolle muurschilderingen aangetroffen.
Thans is de Waalse Gemeente / Église Wallonne te Haarlem een bijzonder kleine gemeente van enige tientallen leden die eens in de twee weken kerkdiensten houdt.

Eerste ogel

Zie voor een beschrijving van het eerste orgel in de Waalse Kerk in Haarlem, het Witte Kerkje in Holysloot, waar het tegenwoordig staat.
 
Huidige orgel
 

Rond 1800 voldeed het Van Giessen-orgel uit 1730 niet meer in de Waalse Gemeente. Men besloot een nieuw orgel te laten bouwen door Johann Caspar Friederichs. Hij bouwde een instrument met 16 stemmen, verdeeld over twee klavieren in Rococostijl. Het pedaal bezat geen zelfstandige stemmen maar was aangehangen. Bij de bouw gebruikte Friederichs nog enkele oude stemmen van Van Giessen uit 1730. Dit zijn de Holpijp 8’, Roerfluijt 4’ en Quint 3’ van het hoofdwerk. Op het bovenwerk nam Friederichs de Gemshoorn 4’ en Roerfluit 4’ van Van Giessen over. Daarnaast zijn de metalen pijpen van de Bourdon 16’ van Strumphler uit de 18^e eeuw afkomstig.
De orgelmaker Johan Caspar Friederichs moet hebben samengewerkt met de Goudse orgelmaker Hermanus Hess. Het front van het orgel lijkt dan ook wel op orgelfronten van Hess. Hess verbouwde in 1791 het 16^e eeuwse Van Covelens-orgel uit de Grote- of Sint Bavokerk en plaatste het in de Nieuwe Kerk in Haarlem. Beide orgels vertonen sterke overeenkomsten. Er bestaat een ontwerptekening van het Friederichs-orgel waarbij de ornamentiek sterk verschilt. De wangstukken waren gedacht als eenvoudige voluten met bovenin een rechthoekige meander. Dit werden uiteindelijk ranke slingers met uitbundige slingers en bloemen. De kas werd op het ontwerp met drie vazen bekroond, maar bij de uitvoering werd de middelste vervangen door een wijzerplaat met slingers. Dit is waarschijnlijk naar voorbeeld van het orgel in de Nieuwe Kerk gedaan. Ondanks dat de blinderingen erg schetsmatig op het ontwerp zijn aangegeven, zullen zij soberder zijn gedacht dan ze uiteindelijk zijn geworden. De uitbundige decoratie voor de speeltafel is even weelderig uitgevoerd dan zij ontworpen was.
Adviseurs bij de bouw waren P. van Lee en J. Enschedé vanuit de kerkenraad van de Waalse Gemeente. Het instrument werd op 28 augustus 1808 gekeurd door de Haarlemsen organisten P. Hoogstraaten en J.P. Schumann.
In 1840 voerde Balthazar Jan Gabry, de leerling van Friederichs, een reparatie uit aan het orgel. In 1825 overleed Friedrichs. B.J. Gabry en Johan in der Mauer zetten in eerste instantie het bedrijf voort als compagnons. Gabry richtte niet lang daarna een eigen firma op, die tot 1935 bleef bestaan. Naast een reparatie van het Friederichs-orgel in de Waalse kerk, reinigde hij het gehele instrument.
A.M.T. van Ingen plaatste in 1874 een stem extra op het bovenwerk. Deze Viola di Gamba 8’ is zeer waarschijnlijk afkomstig van zijn leermeester Hermanus Knipscheer. Het gehele bovenwerk werd in een zwelkast geplaatst en voorzien van een tremulant. Daarnaast plaatste van Ingen een Fagot 16’ en Schalmei 4’ op het pedaal. Ook werden de spaanbalgen vernieuwd door een magazijnbalg.
Nadat A.M.F. van Ingen pedaalregisters heeft toegevoegd en/of vernieuwd, voerde zijn zoon in 1924 twee jaar na de dood van zijn vader enige dispositiewijzigingen uit. De Fagot 8’ van het hoofdwerk werd vervangen door een trompet 8’  en op het bovenwerk moest de Dulciaan 8’ plaats maken voor een Vox Humana 8’.
Nadien is het orgel ingrijpend gewijzigd, maar het is niet bekend in welk jaar en welke orgelmaker dit heeft gedaan. Deze werkzaamheden hebben in ieder geval plaats gevonden omgevormd tot Fluit 2’. De Open Fluijt 2’ zal hier dus bij zijn verdwenen. Als laatste is de kas overgeschilderd.
In 1964 nam een grondige restauratie van het Friederichs-orgel door D.A. Flentrop een aanvang. De oorspronkelijke dispositie werd hersteld, waarbij alle tongwerken evenals de Fluit 2’ van het bovenwerk werden vernieuwd. De Viola di Gamba 8’ die in 1875 was geplaatst, werd gehandhaafd. Tenslotte heeft Flentrop het pedaal uitgebreid met transmissie-stemmen van het hoofdwerk en werd de kas in de originele kleurstelling geschilderd. Op 25 juni 1965 werd het Friederichs-orgel opnieuw in gebruik genomen.
Rond de millenniumwisseling behoefde het orgel opnieuw groot onderhoud. In 2001 startte Henk van Eeken uit Herwijnen met een restauratie waarbij Hans van Nieuwkoop en Wim Diepenhorst als adviseur optraden. Onder meer de tongwerken uit 1964 werden vervangen, op de Dulciaan 8’ van het bovenwerk na. De stemringen van alle tongwerken werden wel allemaal vernieuwd. Op de plaats van de Schalmei 4’ van het pedaal is een Trompet 8’ gekomen.
De restauratie werd na forse vertragingen in juli 2008 afgerond.
Tijdens de start van het Internationaal Orgelfestival op 12 juli 2008 werd het Friedrichs-orgel in gebruik genomen met een concert door Kees Huges, de huidige Organiste Titulaire d’Église Wallonne te Haarlem.

Terug naar boven